Kołobrzeskie tradycje, smutne i godne pożałowania, pokazują, że pomnik może sobie zbudować każdy. Wystarczy założyć komitet, a następnie zrobić projekt. Bez znaczenia jest fakt, jak bardzo oderwany od historycznej rzeczywistości danej społeczności jest taki projekt. Liczy się samo chcenie. Tak właśnie jest z tzw. Pomnikiem Nadberezyńców. Ale to zła nazwa pomnika, bo to pomnik upamiętniający kilka rzeczy na raz. Przecież to nie jest zabronione. To jest pomnik „Ofiar operacji antypolskiej NKWD 1937-1938 i zagłady Nadberezyńców w ZSRR”. Mało kto to spamięta, pomysłodawcom widać było to obojętne.

Pierwotna wersja pomnika, z wykonywanym egzekucji poprzez strzał w tył głowy, nie została zrealizowana. Obecna, z klęczącym mężczyzną ze związanymi z tyłu rękami, jest kompletnie niezrozumiała. Pomnik, który powinien być nauczycielem historii i upamiętnieniem, wyszedł "po kołobrzesku". Jak Pomnik Zaślubin, na którego wykończenie zabrakło pieniędzy, jak Pomnik Marszałka Piłsudskiego, który jest popiersiem, bo zabrakło pieniędzy (w dodatku upamiętniono tam w glorii zamach majowy). Dla omawianego pomnika brakowało miejsca, bo był tak fatalny, że jedyne, gdzie go postawiono, to na drodze wyjazdowej z miasta, przy Cmentarzu Wojennym. Tyle, że de facto krajobrazowo koliduje on ze stojącymi mieczami Grunwaldu na szlaku Wału Pomorskiego. Cmentarz Wojenny był tu pierwszy, zanim pojawił się polski cmentarz grzebalny, od 1948 roku. Teraz upycha się tu rzeczy, których nikt nie chce w miejskim krajobrazie.

Pomnik powinien przemawiać do odbiorców, powinien pobudzać ich wyobraźnię. Na ten pomnik, moim zdaniem, od początku pomysłu nie było. Ostatecznie, zamiast poszukać innej formy wyrazu, okrojono go z jednej rzeźby i oto mamy klęczącego człowieka z rękami do tyłu. Z przodu jest dół grzebalny, ale wątpię, aby powszechnie ktoś to dostrzegł. Chciejstwo pomnika było większe. Pieniądze doszły z budżetu kancelarii premiera i oto jest. Gdyby nie napis, odbiorca by stał i zastanawiał się, o co chodzi. A i napis na niewiele się zda, bo trzeba trochę poszukać w internecie o "Nadberezyńcach" czy operacji NKWD z lat 1937-38.

Próbowałem rozmawiać z Krzysztofem Nowackim, szefem stowarzyszenia budującego pomnik, ale on zna się na wszystkim. Lekceważenie każdego słowa krytycznego to mało, dla niego to jak atak, na który odpowiada nieeleganckim zachowanien. A chciałem zwrócić uwagę na kilka błędów w napisie, który jest, jaki jest...

1. „Pamięci 200 tysięcy Polaków” – czytamy w napisie na pomniku. Liczba ofiar operacji antypolskiej NKWD lat 1937-38, podawana przez historyków, to 111091 osób. Część badaczy, w tym IPN, podaje, że „niektórzy historycy szacują, że pozbawiono życia dwieście lub więcej tysięcy”. To ile osób zginęło i skąd wiemy na pewno, że 200 tysięcy? Tablica poświęcona tej operacji w Krakowie głosi: „Pamięci co najmniej 111 tysięcy ofiar komunistycznego ludobójstwa”. Widać w Krakowie wiedzą gorzej. Będą się uczyć w Kołobrzegu.

2. To samo dotyczy pełnej liczby 500 tysięcy "Nadberezyńców mordowanych i wywożonych na Syberię”. Próbowałem potwierdzić tę liczbę, ale mi się nie udało. Gdy pytałem pana Nowackiego o konsultacje dot. pomnika, stwierdził, że IPN to zatwierdził. Pytanie jednak, czym jest liczba 500 tysięcy i co tak naprawdę zatwierdzał IPN?

3. W przypadku operacji antypolskiej lat 1937-38 mowa jest o „Rosji Sowieckiej”. Zdziwił mnie ten termin dla określenia kraju, który dopuścił się zbrodni. Używanie takiego zwrotu dla roku tuż przed wybuchem II wojny światowej, w moim przekonaniu nie powinno mieć miejsca. Encyklopedia PWN traktuje zwrot „Rosja Sowiecka” jako zwrot potoczny „nazwy państwa rosyjskiego od rewolucji październikowej 1917 do utworzenia XII 1922 ZSRR”. Oznacza to, że od 1922 do 1991 roku istniało ZSRR i to władze oraz organy tego państwa były odpowiedzialne za ten mord.

4. Cytat, który widnieje na lewej tablicy pomnika, pochodzi z dzieła wieszcza, Adama Mickiewicza, „Dziady, cz. III”. Zapisano go tak:
„Jeśli zapomnę o Nich - ty Boże
na niebie zapomnij o mnie”.
Sprawdziłem więc w wydaniu książkowym, porozmawiałem z polonistami. Cytat ten wygląda inaczej:
„Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie,
Zapomnij o mnie”.

5. Na pomniku napisano: „Pamięci 500 tysiącom „Nadberezyńców””. Kilka linijek wcześniej natomiast czytamy: „Pamięci 200 tysięcy Polaków”. To tysięcy czy tysiącom? Zapytałem polonistów, sięgnąłem też do „Poradni językowej PWN”. Czytamy tam: „Poprawna jest wersja (….): „Pamięci (kogo? czego?) ponad 30 TYSIĘCY”.

To takich kilka uwag, nie licząc wersji artystycznej, moim zdaniem oczywiście. Gdy powiedziałem prezesowi Nowackiemu, że o tym napiszę, powiedział jakąś formułkę w stylu, że się pośmiejemy. Nie wiem, czy to ja jestem śmieszny, czy to co napisałem. Dla mnie smutne jest to, że pamięć o pomordowanych Polakach odbywa się w taki sposób.

Robert Dziemba