W historii naszego miasta nie brakuje tematów, które w literaturze popularnej nie doczekały się opracowania w języku polskim. W Pracowni Historii Kołobrzegu w Muzeum Oręża Polskiego staramy się studiować te kwestie i poznawać ich znaczenie w dziejach miasta nad Parsętą, starając się jednocześnie docierać do materiałów źródłowych Temat m.in. klasztoru benedyktynek w Kołobrzegu pojawił się za sprawą programu prac konserwatorskich dla małego kościoła nad Parsętą, a wykonanego za sprawą Domu Księży Emerytów w Kołobrzegu. Dzięki współpracy z Muzeum Diecezjalnym i ciekawym dyskusjom z księdzem Piotrem Zielińskim, dyrektorem tej jednostki, prezentuję kolejną część dawnej historii miasta.

Ulokowanie w Starym Mieście, dziś Budzistowie, klasztoru benedyktynek, wiąże się ściśle z nowymi porządkami feudalnymi na Ziemi Kołobrzeskiej, której zachodnią część książę Barnim I sprzedał w 1276 roku biskupowi kamieńskiemu Hermanowi von Gleichen – temu samemu, który w 1255 roku, wspólnie z księciem Warcisławem III wydał dokument lokacyjny naszego miasta. Biskupa zakup kosztował 3500 marek w srebrze. Rok później, w 1277 roku, biskup kamieński wydał akt fundacji klasztoru żeńskiego w Starym Mieście. Johann Friedrich Wachsen poszukując śladów pierwszego kościoła kołobrzeskiego - kolegiaty, zwraca właśnie uwagę na funkcjonowanie klasztoru benedyktynek i jego związku z kościołem „Św. Marii i Św. Wawrzyńca”. Z kolei Hermann Riemann wskazuje, że samemu klasztorowi patronował Michał Archanioł i Św. Wawrzyniec, choć jak wspomina, początkowo patronowała mu „Najświętsza Maryja Panna”. Benedyktynki przybyły do Starego Miasta najpóźniej do końca XIII wieku z miejscowości Rühn w Meklemburgii, choć data roczna nie zachowała się. Sama lokacja klasztoru miała miejsce po odejściu ze Starego Miasta do Kołobrzegu kanoników kapituły kolegiackiej (wszystko wskazuje na to, że zgodę na tę fundację zgromadzenia żeńskiego wyraziła kapituła, tym bardziej, że otrzymywała z niego dochody). Natomiast w 1300 roku biskup Wenh potwierdza listy odpustowe od różnych kardynałów, którzy udzielają 40-dniowego odpustu dla wspierających rozbudowę klasztoru w starym Kołobrzegu. Gdy mówimy o Altstadt, często pojawia się zwrot, że miejscowość ta upadła. Bardziej trafne jest stwierdzenie, że się wyludniła, ale była ważna na mapie chrześcijaństwa. W dokumentach źródłowych pojawiają się regularne odpusty dla dobroczyńców klasztoru, których udzielają biskupi (a nawet papież Bonifacy IX w 1397 roku), a to 40, a to 80 a nawet 100 dni (1320 rok, 1333, 1397, 1408, 1445, 1449, 1473). Stawiało to benedyktynki w uprzywilejowanej nieco pozycji, względem innych przedstawicieli duchowieństwa, gdy odpusty i liczne nadania, gwarantowały wysokie dochody, a tym samym dobrą kondycję finansową. Klasztor był jednak obciążony także daninami, w tym coroczną darowizną na rzecz biskupa kamieńskiego.

Klasztor Staromiejski – bo tak określany jest on w literaturze niemieckiej, ma potwierdzone różne informacje źródłowe, dotyczące przede wszystkim fundacji dla mniszek (buty, płaszcze, książki, srebrne dzbanki i kubki), kwestii inwestycyjnych, jak budowa organów czy nawet działającym tam organiście (od 1480 r.) – a skoro tak, musiał w dawnej kolegiacie zostać ufundowany instrument, wreszcie – działających tam księży, odprawiających nabożeństwa i spowiadających mniszki. Klasztor był miejscem pielgrzymek, ze względu na przechowywane w tamtejszym kościele niezwykle cenne relikwie (w opracowaniach wymienia się włosy, chustę do wycierania potu, a nawet mleko Matki Bożej, czy wreszcie szczątki św. Bartłomieja i Wawrzyńca). Równie cenny (w opisach określony „cennym klejnotem klasztoru”) był duży obraz Matki Bożej w srebrze, który noszono procesyjnie. Uposażeniem klasztoru były również wnoszone przez panny, które do klasztoru przystępowały, posagi, wiana, beneficja, a następnie także majątek po śmierci (to ostatnie powodowało spory sądowe rodów, do których należały kobiety, a klasztorem). I to mało. Klasztor miał liczne posiadłości wiejskie, z których pobierał dziesięcinę. Był zwolniony z niektórych ceł i danin, jak na przykład z podatku za łowienie śledzia w Bałtyku, albo pobierał dochody z wyrębu lasów. Wreszcie, ostatnie źródło dochodów, stanowiły legaty testamentowe, ale również saliny, w których zarówno mniszki osobiście, albo też klasztor miały udziały. Na przykład Katharina Eventin w 1383 roku wniosła do klasztoru roczną opłatę w wysokości 2 łasztów soli, z czego 1 należał do niej osobiście. Nie będę tu zanudzał czytelników informacjami o kwestiach personalnych, jak na przykład obsadzie kleru względem klasztoru, albo o zatargach spadkowych. Pozwolę sobie zaznaczyć jedynie, że klasztor dochodził roszczeń majątkowych po zmarłych mniszkach, nawet odwołując się do katedry papieskiej w Awinionie. Wynik trwających latami zatargów na bazie majątkowej nie jest znany.

W okresie średniowiecza, w klasztorze przebywało 16 kobiet, z czego 7 pochodziło z rodzin szlacheckich, 9 „z klasy średniej”, 6 z Kołobrzegu i 3 z Koszalina. Klasztor przyjmował przede wszystkim kobiety z Kołobrzegu i przedstawicieli ziemskiej szlachty, co znajduje się w kościelnych dokumentach - niemal wszystkie najważniejsze miejskie rody: Katharina Adebar, Katharina Eventin, Gertruda Garin, Margareta Berwold, Walburga Holk, Barbara Holk (córka burmistrza Wincentego Holka, fundatora nawy północnej i żyrandola w kolegiacie), Gertruda Putckamer, Katharina Range, Elisabeth Adebar, Anna von Brauschweig. Teoretycznie, minimalny wiek mniszek wynosił 50 lat. Klasztorem zarządzała przeorysza, a wspierały ją cellarie. Funkcję przeoryszy pełniły m.in.:
- Katharina Heydebreck (1365-1399)
- Benedikta Luchten (1412-1419)
- Katharina Heydebreck (1424-1432)
- Elisabeth Czarten (1441-1456
- Bertha Natzmer (1482)
- Margaretha Swarten (1494-1497)
- Elisabeth Adebar (1524-1525) – data nomen omen, pokazująca wpływy rodu Adebarów, przypadający kulminacyjnie na 1524 rok, kiedy to 28 lub 29 grudnia ścięto w Kołobrzegu Jakuba Kaspra Adebara
- Katharina Rhynen (1542)
- Anna von Braunschweig ((1565)

Aby lepiej zrozumieć funkcję klasztorów żeńskich w okresie średniowiecza, musimy zwrócić uwagę na funkcję rodziny w tym czasie. Widoczna jest w nich dominacja praw męskich, zwłaszcza wobec kobiet niezamężnych i wdów, których przedstawicielami byli opiekunowie. Kuratela ta zanika w części krajów Europy w okresie późnego średniowiecza. Wcześniej jednak oznaczała, że kobiety nie mogły same decydować o swoim losie. Kobieta bez zgody opiekuna nie mogła wyjść za mąż, ale też nie można jej było do tego przymusić. Te, które nie były w stanie zaspokoić swoich ambicji, nie poszły za głosem serca, lub nie osiągnęły porozumienia, samotne trafiały po jakimś czasie do klasztoru. Przed wstąpieniem do klasztoru, oddawały swój majątek, wyrzekały się siebie i zaczynały nowe życie. W klasztorze modliły się i pracowały, zwłaszcza w Kołobrzegu, gdyż klasztor oparty był o regułę św. Benedykta.

Po niemal 200 latach, zapadła decyzja o przeniesieniu mniszek z Alt Stadt do Kołobrzegu. Hermann Riemann wskazuje, że obecne Budzistowo było oddalone od Kołobrzegu, a czasy nie były bezpieczne. Trwała wojna kołobrzesko-biskupia. Kołobrzeg miał zatargi z innymi miastami, w tym z Koszalinem. Miasto nad Parsętą fortyfikowało się, zbudowano m.in. nową bramę miejską od strony północnej, na osi ul. Armii Krajowej. Było bardzo niespokojnie. W tych czasach, w 1436 roku klasztor został napadnięty. Rabusie poturbowali kapelana klasztoru – Johanna Blei, dokonano pewnych zniszczeń i kradzieży. Wojna powodowała trudności gospodarcze, zapewne klasztor wymagał gruntownego remontu. Niedaleko był potężny ośrodek miejski. Decyzja zapadła. Benedyktynki przeniosły się do Kołobrzegu w 1468 lub 1469 roku, nie ma co do tego pewności. Decyzję podjęły władze kościelne i rada miejska. Klasztor zburzono. Niektórzy autorzy twierdzą, że mniszki zamieszkały na działce, gdzie obecnie znajduje się Dom Księży Emerytów i mały kościół. Owszem, ten teren został przyznany pod budowę nowego klasztoru, ale benedyktynki zamieszkały w budynku przy kościele Św. Ducha (u zbiegu obecnej ul. Mariackiej i Budowlanej). W 1494 roku biskup kamieński Benedict Wallenstein potwierdził przeniesienie klasztoru przez biskupa Henniga I Ivena. Jak podaje Riemann, mniszki „zatęskniły za starym miastem, magia relikwii okazała się bardziej skuteczna”. Możemy to zinterpretować następująco: dochody z autonomicznej działalności klasztoru w Starym Mieście były wyższe, niż w Kołobrzegu, a skoro kościół tam się zachował i nadal cieszył się popularnością jako miejsce pielgrzymek... Od 1495 roku pojawiają się kolejne odpusty na budowę klasztoru. Wszystko wskazuje na to, że w 1502 roku inwestycja była już prowadzona. Kolejne odpusty i przekazywane ofiary spowodowały, że w 1505 roku benedyktynki powróciły do Budzistowa, a więc budowa musiała się zakończyć. Jednocześnie, w tym samym czasie musiały zakończyć się prace na budynkiem klasztoru w Kołobrzegu. Przejęło go miasto.

W 1534 roku książęta pomorscy na Sejmie w Trzebiatowie uznali protestantyzm za oficjalne wyznanie na Pomorzu. Konsekwencją zmian społeczno-religijnych była także sekularyzacja dóbr kościelnych. Część przeznaczono na cele społeczne. 10 lat później, benedyktynki otrzymały zgodę od legata papieskiego Hieronima von Caserty ze Spiry na przeniesienie do Kołobrzegu. Było to wynikiem likwidacji klasztorów męskich i żeńskich. Kilka pozostało, m.in. ten nad Parsętą. Mniszki pojawiły się w Kołobrzegu w 1545 roku. W tym czasie rozpoczęła się lub trwała już budowa kościoła nad rzeką, protoplasty dzisiejszego małego kościoła, który według Reimanna ukończono w 1548 roku, a w 1549 roku wzmiankowany jest jego pierwszy kaznodzieja, magister Engelbrecht. Budynki Klasztoru Staromiejskiego zostały przerobione na rezydencję książęcą. W 1727 roku przebudowano go na browar. W Kołobrzegu, w klasztorze przebywało 46 kobiet. W 1586 roku przekształcono go w fundację o nazwie „Frauenstift”, która przyjmowała niezamężne kobiety z rodzin szlacheckich i bogatych rodów patrycjuszowskich. Od 1587 roku patronat nad klasztorem przejęła od miasta specjalna rada, składająca się m.in. z burmistrza Kołobrzegu i Koszalina. W 1586 roku fundacja otrzymała nowy statut, który stanowił, że dziewice powinny pilnie uczęszczać do kościoła, modlić się i słucha słowa bożego, padać na kolana w kościele i w swojej celi. Miały obowiązek szanować przeoryszę, nie kłócić się, żyć we wzajemnym szacunku i wewnętrznej harmonii. Nie powinny chodzić w sukienkach i biżuterii, ale przysługiwał im monastyczny „dziewiczy kostium”. Statuty te potwierdził książę elektor Friedrich Wilhelm I. W późniejszych latach, fundacja została przekształcona w placówkę opiekuńczą, do której przyjmowano nieślubne córki z rodzin szlacheckich i należących do klasy średniej w wieku co najmniej 15 lat.

Więcej o historii kościoła nad Parsętą i zbudowanego w XIX wieku klasztoru już w Wielkanoc na portalu Miastokolobrzeg.pl.

Robert Dziemba

Na rysunku przedstawiony został jarmark ze straganami w XV wieku, w tle wieża kościoła