W wieży bazyliki Mariackiej odbyła się konferencja naukowa, jedna z czterech organizowanych przez diecezję koszalińsko-kołobrzeską, pt. "50 lat Kościoła koszalińsko-kołobrzeskiego", uświetniająca obchody półwiecza diecezji. Miło było gościć we wnętrzach Muzeum Diecezjalnego w Kołobrzegu, które stanowi gotycka wieża tutejszej bazyliki Mariackiej. Organizatorem naukowego spotkania był ks. dr Tadeusz Ceynowa, dyrektor Archiwum Diecezjalnego, którego zaproszenie do wygłoszenia referatu pt. "Kołobrzeg w czasach nowożytnych - odradzanie się Kościoła katolickiego", przyjąłem z przyjemnością. Oto fragmenty mojego wtorkowego wystąpienia.

19 lutego 1531 roku, w kościele Mariackim w Kołobrzegu odprawione zostało pierwsze nabożeństwo w duchu nauki Marcina Lutra. Zmiany społeczno-polityczne wywołały przemiany religijne, które spowodowały, że Kościół katolicki zanika w Kołobrzegu na 330 lat.

Po nastaniu reformacji w czwartej dekadzie XVI wieku, w Kołobrzegu nie doszło do zmiany siatki kościołów parafialnych z historycznej struktury katolickiej. W granicach murów miejskich, nadal najważniejszym kościołem była kolegiata Mariacka. Obok niej, funkcjonował kościół Św. Ducha, który wszakże po 1534 roku połączono formalnie z kaplicą św. Gertrudy, ustanawiając tam wspólnego pastora. W ten sposób kościół Św. Ducha obejmował szpital, Przedmieście Młyńskie, wieś Borek, Zieleniewo, Korzystno, Niekanin, Bogucino, Obroty, a także Dźwirzyno, zaś parafia św. Gertrudy, poza Przedmieściem Geldern, obejmowała Korzyścienko, Nowy Borek, Grzybowo, a także kilka pomniejszych osad. Najprawdopodobniej już po nastaniu reformacji, powstał mały kościół nad Parsętą, którego budowa rozpoczęta ok. 1545 roku została sfinansowana ze środków pochodzących z sekularyzowanych dóbr kościelnych. Gdy w 1653 roku Kołobrzeg został przejęty przez Brandenburgię, wewnątrz murów średniowiecznych, otaczanych przez pierwsze fortyfikacje, znajdowały się tylko te trzy kościoły. Pozostałe świątynie znajdują się poza miastem, na przedmieściach: św. Mikołaja, św. Jerzego oraz wspomniana już kaplica św. Gertrudy, która wszakże w 1675 roku została rozebrana, a jej parafian przejął kościół Św. Ducha (rozebrano go w 1862 roku). Z ciekawszych zmian w strukturze kościelnej w owym czasie, warto zasygnalizować budowę kościoła kalwińskiego na bazie pierwszego kołobrzeskiego ratusza przy obecnej ul. Wąskiej w 1663 roku.

W okresie nowożytnym, katolicy w Kołobrzegu nie mieli własnego kościoła. Wyznanie to stanowiło śladową mniejszość w mieście w XVII wieku, a w zakresie danych szczegółowych na temat danych brak. Sytuacja zmieniła się dopiero w XVIII wieku, W 1737 roku, król pruski Fryderyk Wilhelm I wyraził zgodę na powołanie w Szczecinie katolickiego księdza, który pełnił także obowiązki kapelana w kołobrzeskim garnizonie. W 1747 roku król zezwolił na wolność wyznania katolickiego, a zaznaczyć należy, że wielu młodych żołnierzy było katolikami. Na Pomorzu Zachodnim było wówczas około 3 tysięcy katolików, zasadniczo w Szczecinie, z niewielką mniejszością, głównie związaną z wojskiem w Kołobrzegu.

Po wojnie siedmioletniej, która spustoszyła Pomorze, zaczęto tu sprowadzać osadników. Część z nich była katolikami. Były to trudne czasy, po których nie udało się dobrze zakorzenić. Wojna francusko-pruska to oblężenie Kołobrzegu w 1807 roku, kolejne zniszczenia i śmierć mieszkańców. Według danych z 1816 roku, w Kołobrzegu mieszkało zaledwie 65 katolików, ale już w 1825 roku zaledwie 30. W kolejnych latach liczba ta wzrastała, aby w 1861 roku odnotować 92 mieszkańców wyznania katolickiego. Liczby te nie są imponujące. U podstaw niskiego wzrostu liczby katolików na terenach pruskich leży ówczesna nietolerancja, mająca swoje źródła w porządku prawnych i oskarżaniu kleru o wspieranie sił wrogich narodowi niemieckiemu. W Kołobrzegu była ona szczególnie odczuwalna i dopiero po zmianach w przepisach w 1850 roku możliwe było swobodne osiedlanie się ludności wyznania katolickiego, co nie znaczy, że na niektórych terenach nadal nie czyniono przeszkód społecznych czy administracyjnych, szczególnie w okresie Kultrukampfu.

W historii Kościoła katolickiego w Kołobrzegu znamienny jest inny okres, mianowicie konflikt arcybiskupa Marcina Dunina-Sulgustowskiego z władzami pruskimi, który rozpoczął się w 1837 roku. Poszło o sprawy wyznaniowe w małżeństwach mieszanych, w których tylko jedno z małżonków było katolikiem. Dunin stał na konsekwentnym stanowisku, że pary powinny złożyć deklarację przed zawarciem sakramentu małżeństwa, gdy jedno z nich było protestantem, a drugie katolikiem, że dziecko będzie wychowane w wierze rzymsko-katolickiej. Tym samym arcybiskup postępował wbrew obowiązującemu w Prusach prawu. Przepisy jasno stanowiły, że w takich przypadkach syn przyjmował wyznanie ojca, a córka - matki. Konflikt między władzą a biskupem narastał i skończył się orzeczeniem kary twierdzy. Król postanowił, że Marcin Dunin karę odbywał będzie w twierdzy kołobrzeskiej. Internowanie rozpoczęło się 3 kwietnia 1839 roku. Biskup karę odbywał w Pałacu Schröderów, przy Rynku. W każdą niedzielę z balkonu hierarcha odprawiał mszę, która gromadziła przebywających tu katolików i Polaków. W areszcie domowym Dunin spędził 10 miesięcy. Został zwolniony ze względu na pogarszającą się sytuację polityczną w zaborze. Internowanie prymasa wzbudziło opór Polaków i pretensje polskiego kleru. Aby załagodzić sytuację, Marcin Dunin został wypuszczony na wolność w 1840 roku.

9 sierpnia 1861 roku ministrowie wojny oraz wyznań religijnych Prus wydali rozporządzenie, zgodnie z którym, dla żołnierzy stacjonujących w Kołobrzegu ustanowiono etat kapelana ze znajomością języka polskiego. Z tego okresu zachował się portatyl zawierający relikwie świętych Bonifacego i Perpetuy. Adnotacja na rewersie zawiera informację, że zabytek został wykonany w 1861 roku i poświadczony dekretem przez biskupa pomocniczego diecezji wrocławskiej – Adriana Włodarskiego (1807-1875). Dekret pochodzi z 20 lipca 1861 roku, a więc tuż przed formalnym ustanowieniem kapelana. Ten przedmiot kultu odnalazł w 2015 roku ksiądz Piotr Zieliński w małym kościele nad Parsętą w Kołobrzegu. W latach 60-tych XIX wieku, w mieście przebywało około 300 żołnierzy i 120 mieszkańców, zarówno narodowości polskiej jak i niemieckiej. W kołobrzeskim garnizonie liczba polskich żołnierzy z zaboru pruskiego wzrastała. Odbywali oni tutaj swoją służbę, ale także brali udział w pruskich wojnach. Polskie nazwiska znajdowały się na odsłoniętym 9 maja 1897 roku na Placu Cesarskim (dziś Park 18 Marca) Pomniku Poległych autorstwa Georga Meyera z Berlina. Poświęcono go żołnierzom powiatu kołobrzesko-karlińskiego poległym w wojnach w roku 1864, 1866 i 1870 z tablicą z nazwiskami żołnierzy z 54 Pułku Piechoty z Kołobrzegu, którzy zginęli na froncie. W kolejnych latach liczba Polaków w kołobrzeskim garnizonie wzrastała. Na początku było to spowodowane sytuacją społeczno-polityczną po Wiośnie Ludów. Następnie sytuacja społeczno-gospodarcza powodowała wzrost migracji ludności na Pomorzu Zachodnim. Przybywało tu Polaków, szczególnie trudniących się pracą sezonową w tutejszych gospodarstwach, ale także katolików. Na podkreślenie zasługuje fakt, że rosła także ilość polskich kuracjuszy, w dużej części z Wielkopolski.

Wzrost liczby katolików skłonił biskupa wrocławskiego Heinricha Förstera do erygowania w Kołobrzegu katolickiej parafii wojskowej p.w. Św. Marcina. Miało to miejsce 28 grudnia 1867 roku. Tak to wzrost liczby katolików w tutejszym garnizonie od momentu włączenia Wielkopolski do Prus przyczynił się do odnowy struktur Kościoła katolickiego w Kołobrzegu. Parafia obsługiwała nie tylko żołnierzy, ale także katolików-cywili. Początkowo, nabożeństwa były odprawiane w wynajętej sali restauracyjnej. W okresie późniejszym, nie bez trudności, zakupiono zespół obiektów przy obecnej ul. Dubois, z przeznaczeniem na stałą kaplicę i pomieszczenia parafialne. Funkcję kapelana pełnili, od roku 1862 – ks. Himmel, 1865 – ks. dr Jan Maria Assmann (późniejszy biskup polowy armii pruskiej), 1867 – ks. Walenty Morawiec, 1872 – ks. Amand Neumann (w opinii władz regencji koszalińskiej napisano, że pomimo, iż był on z pochodzenia Niemcem, pilnie uczył się języka polskiego, aby objąć stanowisko proboszcza w Kołobrzegu ), 1883 – ks. Emil Łukasik, 1885 – ks. dr Seydewitz, 1886 – ks. Jan Jasilnik. W tym miejscu warto tylko wskazać, że w 1868 roku w Kołobrzegu było 450 katolickich żołnierzy , 120 cywilów i 20 dzieci w wieku szkolnym. W 1890 roku liczba katolików-cywili wzrosła do 1014, a do tego trzeba jeszcze doliczyć wojsko. Był tylko jeden historyczny wyjątek, kiedy podczas wojny francusko-pruskiej w latach 1870-71, w Kołobrzegu przebywało ponad 5 tysięcy katolickich jeńców francuskich. Uzyskiwali oni wsparcie tutejszego kapelana. Część z nich, zmarła w wyniku chorób, została pochowana przy obecnej ul. Frankowskiego, gdyż dla katolicy nie mieli własnego cmentarza.

W 1889 roku Parafia św. Marcina uzyskała status cywilny i samodzielność. Liczba wiernych osiągnęła 1200 osób. W 1887 roku w Kołobrzegu stacjonowało 308 żołnierzy katolickich, z których 262 władało językiem polskim. Dla nich urządzano specjalne nabożeństwa, oprócz nabożeństw dla cywili, połączone ze spowiedzią w języku polskim . Pierwszym cywilnym proboszczem był ksiądz Linus Schramm, który za cel postawił sobie budowę katolickiego kościoła w Kołobrzegu. Sprawa była skomplikowana ze względu na panującą w mieście nietolerancję. Katolicy mieli problem z nabyciem działki i uzyskaniem stosownego pozwolenia na budowę. Proponowane lokalizacje były odrzucane przez protestancki magistrat. W październiku 1890 roku, ksiądz Linus Schramm zakupił zakład kąpieli solankowych wraz z przylegającym do niego terenem. Nie chodziło o sam budynek, ale o atrakcyjną działkę budowlaną, na której można było wznieść świątynię. Zakład kąpieli solankowych doktora Behrenda był własnością Marcina Tobiasa, żydowskiego kupca, który w tajemnicy sprzedał działkę wraz z obiektem. Społeczność Kołobrzegu dowiedziała się o transakcji dopiero w 1891 roku, kiedy po licznych petycjach, magistrat wydał pozwolenie na budowę kościoła. W 1891 roku katolicy zaczęli zagospodarowywać swoją działkę. Zburzono stary budynek, a na jego miejscu zbudowano nowy zakład kąpielowy, który poświęcono w 1892 roku. W 1893 roku zbudowano budynki domu parafialnego i katolickiej szkoły. 12 lipca 1894 roku położono kamień węgielny pod budowę świątyni. 11 listopada 1895 roku odbyła się uroczystość poświęcenia kościoła św. Marcina, na którą przybył reprezentant księcia biskupa wrocławskiego kardynała Kappa – prałat Jahnel z Berlina.

Nastanie protestantyzmu w Kołobrzegu w 1531 roku zakończyło okres katolicyzmu, który nastał tu na trwałe w 1125 roku w związku z misją chrystianizacyjną biskupa Ottona z Bambergu. Wyznanie ewangelickie na tyle ugruntowało się w Kołobrzegu, że próba rekatolizacji miasta w czasie wojny trzydziestoletniej zakończyła się fiaskiem, być może dlatego, że mieszkańcy zbyt dobrze pamiętali krzywdy wyrządzone im przez katolickie wojska cesarskie. Wzrost liczby katolików na Pomorzu i w Kołobrzegu wiąże się z okresem rozbiorów i włączenia do Prus Wielkopolski, a także migracją ludności. W ich wyniku, powstał etat kapelana dla katolickich żołnierzy, a następnie parafia wojskowa, przekształcona później w parafię cywilną. Pamiątką po tych czasach jest dzwon św. Marcin z 1895 roku, który znajdował się w wieży katolickiego kościoła, zbudowanego w XIX wieku. Po II wojnie światowej trafił do latarni środkowego hełmu wieżowego obecnej bazyliki Mariackiej. Kościół nie przetrwał. Pomimo upominania się o niego przez tutejszą parafię, jako świątyni zbudowanej przez Polaków w niemieckim Kołobrzegu, rozebrano go w 1956 roku.

Robert Dziemba