Legendarna twierdza przeżywała kilka etapów swojego rozwoju i rozbudowy. Czasy nowożytne zmieniły znacznie panoramę miasta od wschodu i południa.

W listopadzie 1627 roku rozpoczęła się okupacja Kołobrzegu przez wojska cesarskie. Inżynierowie Ferdynanda II zbudowali pierwsze obiekty fortyfikacyjne na zewnątrz średniowiecznych murów miejskich. Ich plan rozmieszczenia świadczy o tym, że fortyfikatorzy nie mieli konkretnej koncepcji zagospodarowania przedpola przyszłej twierdzy. Pod umocnionym dziełami bastionowymi i rawelinami miastem stanęły pod koniec 1630 roku oddziały szwedzkie. Szwedzi stosując pozorowane ataki nocne spowodowali, że wojska cesarskie wyczerpały zapasy amunicji i musiały skapitulować. Nowi okupanci wkroczyli do miasta w 1631 roku. Biorąc pod uwagę ówczesną sytuację polityczną i militarną, rozpoczęli proces rozbudowy fortyfikacji. Całkowity zakres prac wykonany do połowy XVII wieku jest widoczny, gdy porównamy widok miasta (fot. 1) z mapy Eliharda Lubinusa (1618 r.) z widokiem Kołobrzegu (fot. 2) z tzw. „Sztychu Meriana” (1652 r.). Możemy zaobserwować układ fortyfikacji nowożytnych oraz średniowiecznego muru obronnego. W wyniku pokoju westfalskiego w 1648 roku Pomorze Zachodnie zostało podzielone na dwie części: szwedzką i brandenburską. Kołobrzeg był szwedzką enklawą w części brandenburskiej, a w wyniku prowadzonych rokowań przypadł ostatecznie w 1653 roku Brandenburgii.

Podczas wojny trzydziestoletniej Kołobrzeg został poważnie zniszczony. Zdaniem Hieronima Kroczyńskiego, w historii miasta te straty są porównywalne tylko z tymi z walk w marcu 1945 roku. Książę Fryderyk Wilhelm uczynił Kołobrzeg stolicą Prowincji Pomorskiej i zdecydował o zachowaniu fortyfikacji szwedzkich oraz charakteru twierdzy kołobrzeskiej. Pierwszym gubernatorem twierdzy został generał Otto Christof von Sparr, a komendantem twierdzy pułkownik Bogusław von Schwerin. W drugiej połowie XVII wieku inżynierowie rozpoczęli kolejny etap rozbudowy fortyfikacji, w wyniku czego twierdza otrzymała swój pierwotny kształt, który w następnych stuleciach był unowocześniany o doświadczenia z oblężeń (fot. 3). Średniowieczny układ urbanistyczny otoczono regularnym wielobokiem bastionowym. Na skutek tej inwestycji, gotyckie mury miejskie zostały rozebrane, bo nie spełniały już swojej funkcji. H. Kroczyński w książce „Twierdza Kołobrzeg”, opisuje układ ówczesnych fortyfikacji: „Od prawego brzegu Parsęty, na północ od śródmieścia, zgodnie z ruchem wskazówek zegara, znajdowały się następujące dzieła: bastion Halberstadt, dzieło rogowe „Munde” (Ujście), bastion Preusen (Prusy), rawelin Butow (Bytów), bastion Neumark (Nowa Marchia), rawelin Lauenburg (Lębork), bastion Pommern (Pomorze), mały bastion Magdeburg, następnie w widłach Parsęty i Kanału Miedzianego mały bastion Cleve oraz z lewej strony rzeki bastion Geldern I i półbastion Geldern II” (fot. 4). Na rzece na ulicy Kamiennej zbudowano Batardeau (fot. 5). Powstały także nowe bramy miejskie, w tym zachowana do dziś Brama Radzikowska z 1708 roku (fot. 6). W połowie XVII wieku powstała Akademia Rycerska (fot. 7). Przy ulicy Rzecznej zbudowano koszary artylerii. Taki układ fortyfikacji przetrwał do oblężeń Twierdzy Kołobrzeg w czasie wojny siedmioletniej, w roku 1758, 1760 i 1761.

Doświadczenia oblężenia rosyjskiego w wojnie siedmioletniej doprowadziły do podjęcia decyzji o ufortyfikowaniu ujścia Parsęty. Podczas rozbudowy Twierdzy Kołobrzeg w latach 1770-74 powstały dwa dzieła: Fort Ujście (fot. 8) w samym porcie oraz Reduta Bagienna w obecnym Porcie Jachtowym (fot. 9). Rozbudowano fortyfikacje z lewej strony rzeki. Półbastion Geldern II przebudowano na standardowy bastion, a wzdłuż rzeki powstał ciąg redanowy zakończony redutą Geldern. Po lewej stronie Kanału wybudowano przyczółek mostowy, a w kilku innych miejscach powstały lunety. Powiększono także Bastion Magedeburg. W północnej części twierdzy wzniesiono dwa dzieła polowe: Szaniec Kościelny (przy kościele św. Mikołaja) i Szaniec Ceglany (w okolicach ul. Grottgera). W ten sposób twierdza przetrwała do początku XIX wieku i okresu wojen napoleońskich.

W 1806 roku ogłoszono status okupacyjny w departamencie szczecińskim. Pod Kołobrzegiem stanął mały francuski oddział, który zażądał poddania twierdzy, ale komendant nie zgodził się na to. Dowództwo twierdzy znając słabości w układzie fortyfikacyjnym, postanowiło wybudować kilkanaście dzieł, mających powstrzymać nieprzyjaciela na wschodzie i północy. Powstały szańce, a od Lęborskiego Przedmieścia do morza liczne blokhauzy. Główną fortyfikacją obronną wzniesioną w 1807 roku był Fort Wilczy, dziś amfiteatr (podziemia fortu – fot. 10). Projekt majora inżyniera Mullera zakładał, że fort zostanie zbudowany na planie czteroramiennej gwiazdy, której ramiona będą posiadały formę blokhauzów. Ze względu na brak czasu i trwające oblężenie twierdzy, wybudowano jedynie trzy blokhauzy, a od strony twierdzy wykonano wejście do fortu połączone mostem.

Jak wiemy, Twierdza Kołobrzeg przetrwała oblężenie w roku 1807. Kolejna jej rozbudowa nastąpiła po wizycie w Kołobrzegu w 1820 roku króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, który podniósł miasto do rangi twierdzy klasy pierwszej. Modernizacja i rozbudowa twierdzy została przeprowadzona w latach 1832-36. Po raz kolejny zaistniało zapotrzebowanie na umocnienie portu. Rozbudowano Fort Ujście. Po drugiej strony Parsęty wybudowano Szaniec Kleista (fot. 11). Natomiast po lewej stronie Kanału Drzewnego powstała Reduta Solna (fot. 12). Przebudowano Fort Wilczy, który przemianowano na Fort Gneisenaua (od nazwiska komendanta twierdzy z 1807 r.). Trochę bardziej na północ, nad samym morzem, zbudowano Szaniec Waldenfelsa (Szaniec Kamienny) – fot. 13).

W II połowie XIX wieku, wobec nowych wyzwań społeczno-politycznych, Kołobrzeg zaczął się przeobrażać. Rozplantowano poszczególne umocnienia polowe. Na ich miejscu powstawały nowe ulice, place i parki. Po zakończeniu wojny francusko-pruskiej i zjednoczeniu Niemiec, w 1872 roku Kołobrzeg przestał być twierdzą lądową, a w 1887 roku stracił także status twierdzy morskiej. Rozpoczęły się złote czasy uzdrowiska kołobrzeskiego.

Ostatni raz, Kołobrzeg ogłoszono twierdzą w listopadzie 1944 roku. W 1945 roku, miasto na skutek krwawych walk zostało doszczętnie zniszczone. Do naszych czasów przetrwało kilkanaście obiektów nowożytnej Twierdzy Kołobrzeg. Ale o tym już za tydzień. Natomiast, kto po tym artykule czuje niedosyt informacji o historii twierdzy, zachęcam do sięgnięcia do następujących prac, dostępnych w bibliotece Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu: Otto Rubow „Stadt und Festung Kolberg” oraz Hieronim Kroczyński „Twierdza Kołobrzeg”.

Pierwsze obiekty obronne twierdzy: bastiony, raweliny i słoniczoła, powstały w 1628 r. na zewnątrz murów miejskich. Było to związane z okupacją miasta przez wojska cesarskie podczas wojny trzydziestoletniej. Wraz z rozbudową twierdzy, powstawały nowe dzieła fortyfikacyjne. Rozwój uzdrowiska w II połowie XIX wieku, likwidacja twierdzy, a wreszcie II wojna światowa i odbudowa Kołobrzegu po 1945 r. przyczyniły się do rozbiórki wielu obiektów. Ich pozostałości, zachowane w różnych zakątkach dawnej twierdzy, świadczą o militarnej przeszłości miasta nad Parsętą.

Bastion Magdeburg – Jest jedną z najmniej znanych i najstarszych zachowanych fortyfikacji. Jego pozostałości w postaci ceglanego muru na kamiennej podmurówce znajdują się pomiędzy Parsętą, ul. Budowlaną a parkiem im. Henryka Dąbrowskiego. Na jego terenie znajduje się dziś parking strzeżony (fot. 14).

Batardeau – Jego pozostałości znajdują się przy byłej hydroelektrowni, obok mostu na Parsęcie, przez który biegnie ul. Kamienna. Batardeau służyło jako tama, którą regulowano poziom wody w fosach otaczających twierdzę, a także jako fortyfikacja, z której prowadzono ogień artyleryjski wzdłuż rzeki. Potężne stawidła kierowały wodę z rzeki do specjalnych kanałów, które wypełniały się prawie na 1 metr. Dzięki temu twierdza, obok bardzo dobrych naturalnych warunków sprzyjających obronie, dysponowała dodatkowym zabezpieczeniem. Zabytek został uszkodzony w 1986 r. przez wojsko wysadzające krę na rzece i wbrew prawu rozebrany. Na rzece pozostały jedynie fragmenty kamiennych filarów.

Luneta Lębork – Pozostałości tej XIX-wiecznej fortyfikacji w postaci tzw. stawku, można zobaczyć w parku im. Henryka Dąbrowskiego (fot. 15).

Fort Ujście – Zabytek znajduje się w porcie, po prawej stronie ujścia Parsęty. To na nim w 1945 r. zbudowano latarnię morską. Fortyfikacja powstała w latach 1770-1774 na miejscu zbudowanego w 1709 r. szańca. Jego rdzeń stanowi trzykondygnacyjna budowla przykryta ziemią. Piwnica pełniła funkcję magazynu i ujęcia wody (wewnątrz znajduje się studnia, z której załoga czerpała wodę pitną), pierwsza kondygnacja była przeznaczona dla piechoty a druga dla artylerii, która prowadziła ogień ochraniając port. Obiekt ulepszono w latach 1832-36.

Reduta Morast – Znajduje się w północnej części Wyspy Solnej w widłach rzeki Parsęty i Kanału Drzewnego. Powstała w latach 1770-74. Obecnie w zabytku znajduje się tawerna Portu Jachtowego. Obiekt pierwotnie otaczała fosa, do dziś zachowały się jej pozostałości. Redutę od strony portu otacza wał ziemny, natomiast od strony miasta wybudowano ceglany mur, do którego przylegają cztery budynki. Fortyfikacja została wykonana z dobrze wypalonej cegły na fundamencie kamiennym i przykryta ziemią. W murze obronnym umieszczono dwa otwory przystosowane do strzelania z armat oraz liczne małe otwory do strzelania z broni mniejszego kalibru. Brama główna była specjalnie wzmocniona, a wejście do reduty torował most zwodzony. Przez wiele lat po II wojnie światowej w reducie mieścił się klub żeglarski „Joseph Conrad”. Dziś obiekt jest bardzo popularny wśród żeglarzy. Nazywa się go także Redutą Bagienną.

Szaniec Kleista – Znajduje się na granicy terenu Marynarki Wojennej, po lewej stronie ujścia Parsęty. Poprzedza go Szaniec Heydego, w znacznej części rozplantowany. Obydwa obiekty powstały w latach 1832-36. Zabytek nie jest udostępniony do zwiedzania. Z plaży zachodniej i z morza Szaniec Kleista jest widoczny w postaci kamiennych głazów wbijających się klinem w Bałtyk.

Reduta Solna – Zbudowano ją z lewej strony Kanału Drzewnego, przy ulicy Solnej obok linii kolejowej do Szczecina, podczas rozbudowy twierdzy w latach 1832-36. Fortyfikacja ma kształt lunety, w ścianach której znajdują się otwory strzelnicze. Wybudowano ją z cegły na kamiennej podmurówce, a następnie otoczono wałem ziemnym i fosą.

Fort Wilczy – Obiekt przy ul. Fredry zaprojektował major inżynier Müller na początku 1807 r. Gdy realizowano tę inwestycję, wrogie wojska francuskie rozpoczynały oblężenie twierdzy. Sytuacja zmusiła budowniczych do korekty projektu i tak powstała luneta, nazywana przez wszystkich fortem. Fortyfikacja była otoczona trzymetrowym wałem ziemnym oraz suchym rowem (7m szerokości i 2,5 m głębokości) z palisadą. Ponadto, fort został otoczony trzema rzędami wilczych dołów. Podczas oblężenia twierdzy o tę fortyfikację toczyły się najbardziej krwawe walki. Trwały półtora miesiąca. W latach 1832-36 fosę fortu wypełniono wodą. Obiekt zachował się do dnia dzisiejszego jako amfiteatr. Przebudowę zabytku wykonano w 1925 r., a następnie w II połowie XX w.

Szaniec Kamienny – Powstał w latach 1832-36. Składał się z dwóch wałów ziemnych z kazamatami oraz fosy. Od strony morza fortyfikacja była uzbrojona w potężne głazy nabrzeżne. Na terenie szańca pod koniec XIX wieku zbudowano hotelik i restaurację. W latach powojennych obiekt został zdewastowany. Po zabraniu głazów na budowę Portu Północnego w Gdańsku, morze zaczęło niszczyć umocnienia wydmowe, aby pod koniec lat 90-tych minionego stulecia zabrać ostatecznie całą plażę. Fortyfikacja pełni obecnie funkcję rozrywkową.

Akademia Rycerska - Budynek wzniesiony najprawdopodobniej na początku XVIII w. przy obecnej ulicy Wąskiej. Mieściła się w nim szkoła wojskowa o bogatej tradycji. Akademia Rycerska w Kołobrzegu powstała w 1654 r. Program kształcenia zakładał nauczanie musztry, jazdy konnej, szermierki, tańca, matematyki, budowy fortec i języka francuskiego. Do szkoły rekrutowano 15- i 16-letnich chłopców. Nauka trwała od 2 do 3 lat. Komendantem akademii był zawsze komendant lub gubernator twierdzy. Akademia została rozwiązana w 1701 roku w związku ze znikomym zainteresowaniem. Reaktywowano ją w 1703 r. jako Szkołę Kadetów, która istniała w Kołobrzegu do 1716 r. Akademia Rycerska była pierwszą szkołą wojskową w państwie brandenbursko-pruskim i jedną z pierwszych w Europie. Budynek szkoły został zniszczony w wyniku walk o Kołobrzeg. Odbudowany, pełni dziś funkcję hali sportowej.

Brama Radzikowska - Zabytek mieści się przy ul. Szpitalnej. Zbudowano go w 1708 r. i w owym czasie pełnił on ważną funkcję w obronie twierdzy (podobnie jak kilka pozostałych bram). Brama prowadziła w kierunku Trzebiatowa. Była zamykana o godzinie 22. Wejście do miasta po tej porze było możliwe tylko za okazaniem przepustki podpisanej przez komendanta twierdzy. Pod koniec XVIII w. zabytek przebudowano w stylu klasycystycznym. Obecnie, po remoncie w latach 90-tych XX wieku, pełni on funkcję mieszkalną. Jest to jedyna, historyczna zachowana brama miejska w Kołobrzegu.

W rocznicę 140-lecia likwidacji Twierdzy Kołobrzeg, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Kołobrzegu wraz z pasjonatami historii miasta podjęło decyzję o utworzeniu specjalnego serwisu poświęconego historii twierdzy i jej zabytkom. Chcemy stworzyć najbardziej dokładny zbiór map, zdjęć, filmów i pamiątek o kilku stuleciach dziejów miasta pod znakiem marsa. Do tematu powrócimy w nowym roku.