Jeden z turystów zwiedzał niedawno plażę zachodnią. Na mapie, którą otrzymał, zaznaczone są dwa szańce, a on widział tylko jeden. Co się stało z drugim?

Zainteresowanie zachodnią częścią kołobrzeskich fortyfikacji rośnie z każdym sezonem turystycznym. Z falochronu wschodniego doskonale widoczne są pozostałości umocnień, w tym Szaniec Kleista. Informacje o prowadzonym remoncie armaty B-13 w 19 Baterii Artylerii Stałej wzbudziły ciekawość także kołobrzeżan, którzy zaczęli szukać informacji o tym, co znajduje się na plaży zachodniej. No i niektórzy znaleźli - wyraźnie zaznaczone dwa szańce. Jeden z turystów z południa Polski, miał okazję zwiedzać to miejsce, a potem skontaktował się z Fundacją Historia Kołobrzegu z pytaniem, kto gwizdnął szaniec...

Sprawdziliśmy i faktycznie, na plaży zachodniej, na niektórych mapach obok istniejącego Szańca Kleista, pojawia się również bliżej falochronu zachodniego Szaniec Heydego. To błąd. W tym miejscu takie fortyfikacji nie ma. Była. I ma ciekawą historię. Szaniec Heydego, zwany również Szańcem Majorowym lub w pierwotnej wersji - Maikuhle Schanze, znajdował się naprzeciwko Fortu Ujście - dziś latarnia morska. Pierwotna nazwa pochodziła od lasku założonego w 1604 roku. Później, fortyfikację nazwano na cześć Heinricha Siegismunda von der Heyde, który w 1758 roku został komendantem Twierdzy Kołobrzeg i kierował obroną miasta podczas oblężeń rosyjskich w wojnie siedmioletniej.

22 i 23 maja 1763 roku w Kołobrzegu przebywał sam król pruski Fryderyk II, który wizytował umocnienia twierdzy. Zwrócił uwagę na ujście Parsęty, ufortyfikowane wyłącznie od wschodniej strony. Król chciał, aby kolejne dzieło powstało od zachodu. Według zachowanej relacji, szkic tego dzieła miał wykonać samodzielnie, choć rysunek nie przetrwał. Jak pisze Grzegorz Podruczny w książce "Król i jego twierdze", szaniec, w stosunku do pierwotnego projektu, został w całości przekształcony: "Jego wschodni półbastion uzyskał łukowaty bark, kurtyna (skierowana w stronę morza) pierwotnie posiadająca narys pilasty – została wyprostowana, zaś skraj zachodni, wcześniej zaopatrzony w wydłużoną „basteję” i prostokątny bastion, uzyskał narys jaskółczego ogona". W projekt ten miał osobiście ingerować król, ktory tym dziełem interesował się od samego początku. Rolą szańca było wspieranie Fortu Ujście w obronie portu i zachodniej rubieży obrony twierdzy. To właśnie obrona przedpola tej części twierdzy kulała i powodowała, że powstawało zbyt szybkie zagrożenie dla portu, który miał ważne znaczenie strategiczne, choć według niektórych historyków było to nieco życzeniowe.

Szaniec nie przetrwał do naszych czasów. Został w dużej części rozebrany już w 1894 roku podczas budowy  basenu rybackiego z lewej strony rzeki. Jego fragmenty zachowały się na dawnych widokówkach. Jego pozostałości usunięto podczas trwających przez dziesięciolecia prac związanych w fortyfikacjami wybrzeża. Zaczęto już w latach 30-tych XX wieku podczas budowy Baterii Nettelbeck. Następnie, obiekt zniwelowano w latach 50-tych, a w każdym razie na radzieckiej mapie miasta z lat 70-tych, na Załężu znajdują się fortyfikacje BAS i Szaniec Kleista. Pozostałości szańca rozebrano podczas budowy nowego wejścia do portu w latach 2000-2010.

Robert Dziemba
Fot. arch. J. Patana, P. Dawid, arch. autora

Szaniec Heydego na planie inwentaryzacyjnym twierdzy z II polowy XIX wieku. © Geheimes Staatsarchiv Preuβischer Kulturbesitz.
GStA PK, XI. HA Karten, Kriegsministerium, Festungspläne, A 71237.

Pozostałości Szańca Heydego po lewej stronie. Zdjęcie z XX wieku. © Jerzy Patan.

Szaniec Heydego po prawej, z lewej Fort Ujście - jeszcze bez latarni morskiej, © Jerzy Patan.

Ujście Parsęty, w prawym górnym rogu widoczny fragment Szańca Kleista - fot. P. Dawid.